Przemyt HFC jest szczególnie widoczny w Europie Wschodniej, w tym w Polsce, gdzie duża część tych substancji jest przewożona przez zewnętrzną granicę Unii Europejskiej z krajów takich jak Turcja, Serbia czy Ukraina. Przykładowo, w ostatnich latach polskie służby celne zatrzymały tysiące nielegalnych butli z czynnikami chłodniczymi, które miały trafić na czarny rynek. Nielegalny handel HFC ma poważne konsekwencje zarówno dla środowiska, jak i gospodarki. HFC są silnymi gazami cieplarnianymi, które mają znacznie wyższy potencjał globalnego ocieplenia (GWP) niż dwutlenek węgla. Nielegalna emisja tych gazów przyczynia się do zmian klimatycznych oraz zagraża realizacji celów klimatycznych Unii Europejskiej. Dodatkowo, nielegalny handel HFC jest często powiązany
z uchylaniem się od płacenia podatków oraz przestępczością zorganizowaną, co powoduje straty dla budżetów państw członkowskich.
Szlaki przemytu HFC do i wewnątrz Europy
Skala nielegalnego handlu czynnikami chłodniczymi podlega ścisłemu monitorowaniu w ramach Protokołu montrealskiego. Analiza dostępnych danych na dzień 30 kwietnia 2024 roku pozwala ocenić rozmiar tego procederu w różnych regionach świata, w tym także w Polsce i szerzej – w Europie. Polska, z liczbą 42 zgłoszonych przypadków nielegalnego handlu HFC/HCFC, znajduje się w czołówce europejskich krajów, które raportowały tego typu przypadki. Pomimo iż skala przemytu w Polsce nie jest tak wysoka jak w innych krajach wschodniej granicy Unii Europejskiej jak Bułgaria (233 przypadki) czy Litwa (116 przypadków) to nadal stanowi istotny problem na poziomie lokalnym. Polska zajmuje trzecie miejsce pod względem liczby zgłoszeń w Europie i czwarte na świecie, co świadczy o intensywności nielegalnych działań na terytorium kraju. Oznacza to także, że Polska, będąc jednym z większych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, może pełnić rolę zarówno rynku docelowego, jak i tranzytowego dla przemytu HFC na inne rynki europejskie. Liczba zgłoszeń świadczy o konieczności wzmożonego monitoringu oraz współpracy na poziomie krajowym i międzynarodowym w celu przeciwdziałania przemytowi substancji kontrolowanych.
Europa, a w szczególności jej część wschodnia, wyróżnia się na tle innych regionów świata pod względem liczby zgłoszonych przypadków przemytu substancji kontrolowanych. Wspomniane wyżej Bułgaria i Litwa odnotowują najwyższe liczby zgłoszeń, co wskazuje na poważne wyzwanie związane z handlem nielegalnymi czynnikami chłodniczymi. Łącznie na terenie Europy Wschodniej zgłoszono 420 przypadków (co stanowi aż 59% wszystkich przypadków), w tym 47 nowych przypadków odnotowanych między 05.2023 a 04.2024 roku.
Skala problemu w Europie Wschodniej wynika niewątpliwie z bliskości rynków azjatyckich, gdzie produkowanych jest i bierze swój początek większość nielegalnych transportów HFC.
Nie bez znaczenia pozostają także rozwinięte szlaki przemytu prowadzące do Europy z Chin przez Turcję i dalej Polskę, Grecję, Bułgarię czy Rumunię. Z kolei kraje Europy Zachodniej i inne kraje rozwinięte zgłosiły łącznie 184 przypadki (co stanowi około 26% całości), w tym 90 nowych zgłoszeń z lat 2023–2024. Tak duża liczba nowych przypadków wskazuje, że nielegalny handel HFC jest zjawiskiem dynamicznym, a mimo rozwiniętych mechanizmów kontroli i egzekwowania prawa, państwa Europy Zachodniej, takie jak Włochy (34 przypadki), Hiszpania (19 przypadków) czy Francja (16 przypadków), nadal borykają się z problemem przemytu. Warto również zauważyć, że Holandia dysponująca kluczowymi portami morskimi w Europie odnotowała 11 przypadków przemytu, co świadczy o znaczącej roli transportu morskiego w tym regionie jako przemytniczych punktów tranzytowych.
Analiza danych handlowych wykazuje, że mimo wprowadzenia regulacji dotyczących HFC, poziom importu tych substancji do Unii Europejskiej nie zmniejszył się w ostatnich latach. Wręcz przeciwnie, od 2022 roku odnotowano istotny wzrost przemytu, co sugeruje, że nielegalny handel HFC nadal stanowi poważne wyzwanie. Przemytnicy stają się coraz bardziej wyrafinowani, a ich metody są trudniejsze do wykrycia. Tylko w 154 nowych przypadkach zgłoszonych w latach 2023–2024, łączna masa zatrzymanych nielegalnych substancji HFC wyniosła 1.200 ton.
Obecnie przemyt koncentruje się na czynnikach HFC. Najczęściej przemycane są R410A (46 przypadków), R134a (45 nowych przypadków), R404A (23 przypadki) oraz R407C (13 przypadków). Wśród tych substancji, R134a i R410A mają największe udziały masowe, co odzwierciedla ich powszechne zastosowanie w branży chłodniczej i klimatyzacyjnej mimo szeregu ograniczeń w stosowaniu. Niepokojącym faktem jest duża liczba nowych przypadków przemytu R404A (czego przykładem jest transport z Chin do Włoch zatrzymany we wrześniu 2023 roku, zawierający 20 ton R404A, ale także 78,8 tony R507A), co może być bezpośrednio związane z wprowadzonymi niedawno regulacjami, które ograniczają stosowanie czynników chłodniczych o GWP wyższym lub równym 2500.